یکی از مهم ترین مباحث طب سنتی اسلامی، مزاج شناسی است که با تسلط بر آن میتوان ازدسته بزرگی از بیماریها و هم چنین گسترش آن ها جلوگیری کرد.
مزاج شناسی، ظرف هستی را برای انسان تعریف می کند و تناسب طبع انسان را با ظرف می سنجد و براساس آن برای هر مقطع زندگی، حرکت مناسب را توصیه می کند، و برای طفولیت و جوانی، میانسالی و کهنسالی و پیری برنامه ریزی ویژه ای را ارائه می دهد؛ و ساختار طبیعت انسان را با تمام رفتارهای مادی، معنوی، گفتاری، شنیداری، پنداری، دیداری، جنسی و غیر آن سازگار و هم سان می سازد.
همسان سازی حرکت انسان با جهان
مزاج شناسی جایگاه واقعی انسان در ساختار جهان خلقت است و موافق سازی حرکت آن با حرکت خلقت؛ و هرگاه حرکت انسان با جهان، سازگار و همسان شد تعادل پدید می آید.
در یک روز پائیزی به مردمی که بیرون از منازل خود و برای رفتن به محل کار در حرکتند دقت کنید تعدادی با پالتو و شال و کلاه، عده ای با یک ژاکت معمولی و برخی فقط با یک پیراهن بیرون آمده هاند، این ها چه تفاوتی دارند؟ تعدادی خیلی زود چاق می شوند و عده ای با وجود خوردن قابل توجهی غذا، همچنان اندام مناسبی دارند، تعدادی خواب سبک دارند و ساعات خوابشان کم است، برخی خواب سنگین و طولانی دارند، بعضی ها خیلی تند و تیز هستند بلند و سریع تکلم می کنند در حالی که تعدادی نیز خیلی آرام و منقطع حرف می زنند، برخی افراد با خوردن یک خیار، دل درد می گیرند و به قول معروف سردیشان می شود در حالی که بعضی ها با خوردن نیم کیلو خیار هیچ واکنشی ندارند؛ تمام آزمایشات بالینی این افراد سالم است و از لحاظ بررسی خون و بافت های بدن و اعضاء و تمام موارد آزمایشگاهی همه طبیعی هستند؛ پس اختلاف این افراد در کجاست؟
نوع نوشیدنی ها، لباس ها، هوای استنشاقی، مقدار حرکت و استراحت روزانه و چگونگی دفع و حالتهای عصبی و روانی، مستقیما مرتبط با حالات طبیعی یا مزاجی است بنابراین برای داشتن زندگی سالم و طبیعی، وزن مناسب و آرامش روحی، همه ما نیازمند به مزاج شناسی یا طبیعت خود هستیم.
ارکان
از دیدگاه طب سنتی عوامل تشکیل دهندۀ جهان خلقت و بدن انسان، چهار عنصر اصلی می باشند، به عبارتی دیگر اجزای اولیۀ بدن انسان و غیر انسان از اجسام بسیطی تشکیل شده اند که غیرقابل تقسیم به اجسام مختلفه دیگر می باشند که به آنها ارکان گفته می شود.
- آتش، گرم و خشک است.
- هوا، گرم و تر است.
- آب، سرد و تر است.
- خاک، سرد و خشک است.
خصوصیات عناصر چهارگانه
خاک عنصری:
جسمی است یکسان، جایگاه او محل فرود و سکون دیگر ارکان است. اگر قسمتی از آن را به جبر بیرون آورند بالطبع به جای خویش باز می گردد و بدین سبب او را سنگین مطلق می گویند. طبع وی سرد و خشک است و منفعت آن در کائنات این است که هرچیزی بدان پایدار می گردد و باعث حفظ اشکال است.
آب عنصری:
جسمی بسیط و یکسان است و جایگاه آن گرداگرد زمین است زیرا از آن سبک تر است و به آن سنگینی نسبی می گویند چون از هوا سنگین تر و از خاک سبک تر است. طبع آن سرد و تر است و خاصیتش این است که آسان پراکنده و شکل می گیرد وهمه نقش ها را می پذیرد ولی نگه نمی دارد. عناصر دیگر توسط آب خاصیت شکل پذیری می یابند، مانند خاک که ازاجتماع آن با آب، گِل ایجاد می شود که شکل پذیر است.
هوای عنصری:
جسمی بسیط است. جایگاهش به علت سبکی بر فراز آب است. ولی چون از آتش سنگین تر است به آن سبک نسبی می گویند. طبع آن گرم و تر است . منفعتش در طبیعت آن است که به سبب امتزاج آن با دیگر ارکان، سبکی و تخلخل و گشادگی ایجاد می شود و لطافت می افزاید. مثلا در حرارت، آب به بخار تبدیل می شود زیرا در هم فشردگی و تراکم آن کم می شود.
آتش عنصری:
جسمی بسیط است و جایگاهش به علت نهایت سبکی، بالای همه ارکان است و آن را سبک مطلق گویند. طبع آن گرم و خشک است و وظیفۀ آن ایجاد لطافت، سبکی و کاهش شدت سردی است. بنابراین موجودی که آتش عنصری آن زیاد است، حرکت آن بیشتر است.
مزاج شناسی
مزاج، کیفیتی است که از واکنش متقابل دو یا چند رکن حاصل می شود؛ به عبارت دیگر از واکنش متقابل اجزای ریز و مواد متضاد با یکدیگر، کیفیت همگونی حاصل می شود که به آن مزاج می گوییم.
برای مثال اگر آب و خاک با نسبتی مساوی به هم بیامیزند، مادۀ حاصله، مزاج سردی خواهد داشت اما از تری و خشکی به تعادل نزدیک است.
مزاج همان طبع است و گرمی، سردی، خشکی و تری را مزاج گویند.
انسان ها در طب سنتی، یا دارای مزاج معتدل اند یا مزاج نا معتدل.
مزاج معتدل:
اعتدال کیفیت بدن و اندامی است که در آن عناصر در هم آمیخته از لحاظ کیفی و کمی با چنان سهم عادلانه ای شرکت کرده باشند که مزاج نیازمند آن است.
مزاج نامعتدل:
مزاجی را می نامیم که در حد واسط بین کیفیات متضاد قرار نداشته باشد؛ یعنی به یکی از آنها گرایش بیشتری داشته باشد که خود دارای هشت قسم می باشد.
مزاج نامعتدل مفرد
- گرم
- سرد
- خشک
- تر
مزاج نامعتدل مرکب
- گرم و تر(دم)
- گرم و خشک(صفرا)
- سرد و تر(بلغم)
- سرد و خشک(سودا)
مزاج اصلی(جبلی یا سرشتی):
مزاج جبلی یا سرشتی همان مزاجی است که خداوند بر اساس تدبیر لایزال و لایتناهی خود در افراد تقدیر می کند.
بعد از تعیین مزاج سرشتی هر فرد؛ این مزاج تحت تاثیر عوامل مختلف مانند: مزاج عمر، مزاج جنس، و… و فاکتورهای زیستی نظیر: آب و هوا، طعام، اعراض نفسانی و… قرار می گیرد و بسته به شدت و مدت عوامل اثر گذار و درجه تاثیر پذیری بدن، مزاج سرشتی دستخوش تغییرات جزئی یا کلی می شود.
نشانه های اعتدال مزاج
علائم فرد معتدل مزاج را می توان اعتدال در گرمی و سردی، خشکی و تری، نرمی و سختی، سفیدی و سرخی، فربه ای و لاغری با کمی گرایش به فربه ای دانست.
رگ های مرد معتدل المزاج نه بسیار برجسته و نه زیاد فرورفته در گوشت است و موهای شخص معتدل المزاج از لحاظ پرپشتی، تجعد، و صافی معتدل است. نیروی فکری و خیال او زیاد و قدرت حافظه اش قوی می باشد.
اخلاق شخص معتدل المزاج حد واسط میان افراط و تفریط است؛ یعنی نه زیاد جسور است و نه بسیار ترسو، نه زیاد خشمگین است و نه بسیار آرام، نه تنبل و نه زیرک، نه زیاد سنگدل، نه هرزه، نه متکبر و نه خود کم بین و در عملکرد ها سالم برخورد می کند.
خوب و سریع رشد می کند، خواب های خوش می بیند، از بوی خوش، زیبایی و پاکیزگی لذت می برد.
صاحبان مزاج معتدل، دوست داشتنی، گشاده رو و خوش برخوردند، در اشتهای به غذا و نوشیدنی اعتدال دارند، به طور کلی اشخاص معتدل المزاج سراسر وجودشان در اعتدال است.
نکته ای بسیار قابل توجه
براساس مزاج سرشتی فرد، میزان این اعتدال تغییر می کند چون اعتدال یک امر نسبی است، یعنی ما فردی با مزاج سرشتی صفرا که تندرست و سالم باشد را نیز داریم و یا فردی با مزاج اصلی بلغم که کاملا در سلامتی جسم و روح به سر ببرد هم وجود دارد و همچنین است در مورد مزاج دموی و سوداوی.
نتایج شگفت انگیز تعادل طبایع و صافی مزاج ها در کلام امیر المؤمنین(ع):
امام علی(ع) به یکی از دانشمندان یهود گفت:هر کس طبع او معتدل باشد مزاج او صافی گردد، و هر کس مزاجش صافی باشد اثر نفس در وی قوی گردد، و هر کس اثر نفس در وی قوی گردد به سوی آن چه که ارتقایش دهد بالا رود و هر کس به سوی آنچه که ارتقایش دهد بالا رود به اخلاق نفسانی خواهد رسید و در نهایت موجودی انسانی شود نه حیوانی و چیزی او را از این حال برنگرداند.
پس یهودی گفت:الله اکبر! ای پسر ابوطالب! همه فلسفه را گفته ای چیزی از آن را فرو گذار نکرده ای.
تشخیص مزاج فطری یک فرد
مزاج مجموع بدن را می توان از روی 10 دستورالعمل شناسایی کرد:
- از طریق لمس
- از طریق گوشت و چربی
- از طریق رنگ پوست
- از طریق معاینه مو
- از طریق شکل اندام ها
- از طریق سرعت انفعال اعضاء
- از طریق خواب و بیداری
- از طریق نتیجه گیری کلیه افعال بدن
- از طریق کیفیت دفع فضولات بدن
- از طریق انفعالات نفسانی
لمس:
شخص باید معتدل المزاج یا حداقل سالم باشد و گرمی، سردی، زبری و تری بیشتر از وضع طبیعی را حس کند تا بتواند مزاج فرد را مشخص کند.
شخص معتدل المزاج در لمس پوست فرد:
اگر گرما احساس کند، این فرد گرم مزاج است.
اگر سرما احساس کند، این فرد سرد مزاج است.
اگر در لمس، آن را نرم تر از حد طبیعی یابد، دلالت بر رطوبت مزاج می کند.
اگر در لمس، سفت تر از حد طبیعی یابد، دلالت بر خشکی مزاج دارد.
گوشت و چربی(مزاج چاقی و لاغری):
چاقی دو گونه است: اگر در بدن فرد گوشت زیاد باشد، دلالت بر گرمی و تری، اگر چربی بدن بیشتر از گوشت باشد، دلالت بر سردی و تری می کند.
لاغری نیز دو گونه است: لاغری در اثر کمی گوشت باشد دلالت بر سرد و خشک، و اگر لاغری در اثر کمی پیه باشد دلالت بر گرم و خشک است.
رنگ پوست:
سفیدی پوست: بدنهای سرد رنگشان سفید است چون کسی که برودت مزاج داشته باشد رنگش سفید می شود.
قرمزی پوست: نشان از گرمی و پرخونی دارد زیرا غذا در بدن گرم مزاج به خون استحاله می شود.
زردی پوست: رنگ زرد مایل به سرخی دلالت بر گرمی مزاج دارد(صفرا)
رنگ بادنجانی: نشان خشکی و سردی(سودا)
رنگ گچی: مزاج سرد را می رساند.
معاینه مو:
مزاج شناسی از روی فضولات بدن است که نوع کیفیت و حالات آن برای شناسایی نوع مزاج به عنوان یک معیار به شرح ذیل مورد استفاده قرار می گیرد:
سرعت رشد مو:
اگر سرعت رشد مو زیاد باشد، نشانه گرمی مزاج است.
اگر سرعت رشد مو کم باشد، نشانه سرد مزاج است.
اگر رشد مو بسیار سریع باشد دلیل بر گرمی و خشکی مزاج است.
پر مویی یا کم مویی بدن:
پرمویی بدن، دلیل بر گرمی مزاج
کم مویی بدن، دلیل بر سردی مزاج
نازکی و کلفتی مو:
نازکی مو، دلیل بر سردی و تری مزاج
کلفتی مو، دلیل بر گرمی و خشکی مزاج
شکل مو: ستبری و تجعد مو دلیل بر گرمی و خشکی
کم بودن ضخامت و تجعد مو دلیل بر سردی و خشکی
موی نرم و نازک دلیل بر سردی و تری
رنگ مو:
موی سیاه دلیل بر گرمی مزاج
موی سرخ مایل به زرد دلیل بر سردی مزاج
موی طلایی و سرخ دلیل بر اعتدال مزاج
داشتن موی سپید یا روشن دلیل بر رطوبت و سردی است همچنان که در پیران صداق است.
>>>بیشتر بخوانید:
سرد مزاجی جنسی و تقویت توان جنسی
شکل اعضاء:
موارد ذیل بیانگر گرمی مزاج است:
قفسه سینه پهن
اندامها بزرگ
عروق برجسته، بزرگ و قابل مشاهده
نبض عظیم و قوی
عضلات کلفت و بزرگ
عضله خیلی به مفصل چسبیده و تاندونش کوچک است
- عکس موارد فوق دلالت بر سردی مزاج می کند.
موارد ذیل بیانگر مزاج خشک است:
چهره لاغر و پوست به استخوان چسبیده
مفاصل قابل مشاهده و برجسته اند
غضروف های حنجره و بینی و… برجسته و واضح است
- عکس موارد فوق دلالت بر تری مزاج می کند.
سرعت انفعال اعضاء:
اگر عضوی دربرخورد با گرما، سرما، خشکی و رطوبت زود از آن اثر پذیرد دلیل بر غلبه آن مزاج است. مثلا اگر درگرما(چه خوراکی، چه موضعی و…)زود گرم شود، دلیل بر گرمی مزاج می باشد.
خواب و بیداری:
اعتدال در خواب و بیداری، نشانه اعتدال مزاج و نمایانگر نیکو مزاجی مغز است. خواب بیشتر از حد، نشانۀ تری و سردی مزاج است و بی خوابی زیاد علامت خشکی و گرمی مزاج به ویژه نشان دهندۀ گرمی و خشک بودن مزاج مغز است.
افعال:
تمام افعال بدن شامل سرعت رشد مو، رویش دندان، سرعت درسخن گفتن و پیوستگی گفتار، سرعت حرکت، باز و بسته کرن پلکها و… اگر این واکنش ها سریعتر از حد طبیعی خود صورت گیرد، دلیل بر گرمی مزاج و اگر کند تر صورت گیرد و در آنها تحمل و درنگ ایجاد شود دلیل بر سردی مزاج می باشد.
دفع فضولات:
فضولات بدن شامل ادرار(بول)،مدفوع، عرق، مو، ناخن، خون حیض، مایع منی و… است.
اگر این مواد زاید دارای بوی تند باشند دلیل بر گرمی مزاج است.
بی رنگ بودن یا کم بودن فضولات و عدم رایحه آن، دلالت بر سردی مزاج دارد.
کارها و رفتار های انسانی:
حالات نفسانی نمایانگر مزاج آدمی است اما باید در نظر داشت که مزاج مورد شناسایی آیا مزاج اصلی فرد است یا مزاج عارضی و بیگانه.
قوت، سرعت و کثرت افعال مربوط به روح و اعصاب، نشانه گرمی است. مثلا گرم مزاجان پرحرف هستند و با سرعت بیشتری صحبت می کنند در حالی که سرد مزاجان آهسته، آرام و شمرده صحبت می کنند و کم حرفند. قدرت یادگیری و حافظه در گرمی مزاج بهتر می شود. یبوست باعث ثبات رای و رطوبت باعث انعطاف پذیری می شود. سردی مایه ترس و گرمی مایه شجاعت است.
تعبیر خواب
قیمت ارز
فال حافظ