دکتر ابتکار در سال ۱۳۳۹ در تهران متولد شد. او مدرک دکترای ایمنی شناسی خود را کسب کرد و به عنوان مدرس دانشگاه تربیت مدرس مشغول به کار شد.او تا ۹ سالگی در شهر فیلادلفیا و ماساچوست آمریکا زندگی می کرد چون پدرش در رشته ی دکترای مکانیک در آن شهر ها مشغول به تحصیل بود.
معصومه ابتکار در دوران دانشجویی به عنوان سخنگوی دانشجویان شناخته می شد چون بسیار به زبان انگلیسی مسلط بود و در آینده سمت سردبیری کیهان انگلیسی را نیز به عهده گرفت.
او دو سال مسئول روزنامه ی کیهان انگلیسی بود که مصادف با مدیر مسئولی و نمایندگی محمد خاتمی بود.ابتکار در همان سال ها ازدواج کرد و نتیجه ازدواج او با محمد هاشمی دو فرزند می باشد که پسر او در آمریکا مشغول به تحصیل است.
سپس امتیاز فصلنامه فرزانه را گرفت و به انتشار آن پرداخت. او طی سالهای ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۵مؤسسه مطالعات و تحقیقات مسایل زنان را تأسیس کرد. ابتکار در آستانه برگزاری چهارمین کنفرانس جهانی زن (پکن – ۱۹۹۵) مسئولیت دفتر هماهنگی سازمانهای غیردولتی زنان را برعهده گرفت و همزمان نایب رئیس کمیته ملی این کنفرانس نیز بود. او در سال ۱۳۷۵ با تشکیل شبکه سازمانهای غیردولتی زنان در ایران به عنوان رئیس این شبکه انتخاب شد.
ابتکار در آستانه برگزاری چهارمین کنفرانس جهانی زن در سال ۱۳۷۴ مسئولیت دفتر هماهنگی سازمان های غیردولتی زنان و نیز نایب رییس کمیته ملی این کنفرانس را عهده دار شد. او همچنین در سال ۱۳۷۵ با تشکیل شبکه سازمان های غیردولتی زنان در ایران به عنوان رییس این شبکه انتخاب شد.
او اولین زنی بود که به هیات دولت راه یافت و در سال های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ در سمت معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست انجام وظیفه نمود.
روایت معصومه ابتکار از وقایع درون سفارت اشغال شده آمریکا در تهران تنها کتابی است که از این ماجرا توسط طرف ایرانی به زبان انگلیسی نگارش یافته و توسط انتشارات تالون بوکز در کانادا منتشر شدهاست. این کتاب به زبانهای فارسی و عربی نیز ترجمه و به ترتیب با اسامی «تسخیر» و «صراع فی طهران» در تهران و بیروت به چاپ رسیدهاست. انتشار این کتاب به سه زبان در سالهای ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ صورت گرفت.
>>>بیشتر بخوانید:
روحانی به ابتکار چه ماموریتی داد؟
آیت الله خامنه ای در ۴ شهریور ۹۴ با اشاره به کتاب ابتکار چنین گفت:
“این خانم ابتکار اینجا حاضر است؛ خود ایشان به من گفت کتابی که ایشان نوشته بود، در آمریکا امکان چاپ پیدا نکرد؛ هیچ ناشری حاضر نشد -نه اینکه آن ناشر آن قدر تعصّب داشته باشد؛ نه، اگر کتاب پرفروشی باشد، هر ناشری میآید این کار را انجام بدهد؛ [بلکه] از ترس و از مراقبت- تا بالاخره در کانادا مثلاً فرض کنید یک ناشری را پیدا میکند و آن ناشر، آن هم به نظرم با ترس و لرز [چاپ کرد یا نکرد]؛ چون تفاصیلش را چند سال پیش ایشان میگفت، شاید جزئیّاتش یادم نمانده. اینها را بگویید تا این آقایان بدانند و بفهمند که این جور نیست که اگر ما جلوی کتاب را گرفتیم، فقط آقای جنتی است که این کار را میکند.”
دومین کتاب او خوشه های شهریور می باشد که وقایع سال های ۷۶ تا ۸۴ اشاره دارد.وقایع آن سال ها مربوط زیستمحیطی و سیاسی طی آن دوران می باشد. این کتاب در سال ۱۳۸۸ منتشر شده است.کتاب «صلح و اخلاقیات طبیعی» نیز به زبان انگلیسی و با عنوان”Natural Peace & Ethics” مجموعه مقالات و سخنرانی های وی در مورد محیط زیست و صلح انتشار یافته است.
معصومه ابتکار، اولین زن ایرانی است که در جمهوری اسلامی ایران در کابینه حضور داشته است. او در ۱۱ مرداد ۱۳۷۶ و همزمان با آغاز کار دولت اصلاحات از سوی سید محمد خاتمی، رئیسجمهور وقت به عنوان معاون رئیسجمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست تعیین شد و تا پایان کار دولت هشتم در این سمت ماند. پس از آن به عنوان نماینده منتخب مردم تهران در شورای اسلامی شهر تهران مشغول به فعالیت شد.