روزنامه سازندگی – سمیرا دردشتی: محمد جعفرپوینده مترجم، نویسنده و جامعه‌شناس ایرانی ترجمه آثار مختلف فلسفی و ادبی را برای سال‌ها در دستور کار قرار داد. وی از جمله اعضای فعال کانون نویسندگان ایران بود که در رابطه با دموکراسی، حقوق بشر و آزادی بیان تلاش بسیاری کرد.
پوینده در سال ۱۳۳۳ در اشکذر استان یزد دیده به جهان گشود و شش ساله بود که وارد دبستان شد. فقر خانواده سبب شد که او در ده سالگی همزمان با تحصیل کار کند. پوینده پس از اخذ مدرک دیپلم در سال ۱۳۴۹ در کنکور رشته حقوق قضایی دانشگاه تهران پذیرفته شد و در تمام دوران تحصیل از دانشجویانی بود که علیه حکومت پهلوی فعالیت می‌کرد.
چهار سال بعد وی برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و در رشته جامعه شناسی دانشگاه سوربن به تحصیل پرداخت. او شخصیت فعال و منتقد خود را در تمام دوران حضور در فرانسه حفظ کرد و همراه با دیگر دانشجویان ایرانی خارج از کشور در راستای تحقق ایده‌های معطوف به آزادی، دموکراسی و حقوق بشر به مقابله با رژیم پهلوی ادامه داد.
پوینده با پیروزی انقلاب به ایران بازگشت و کار پژوهش و ترجمه را به صورت جدی دنبال کرد و تا هنگامی که در ۱۸ آذرماه ۱۳۷۷ به قتل رسید، فعالیتش را در ترجمه از زبان فرانسه در حوزه ادبی و فلسفی ادامه داد. وی در راستای تحقق حقوق بشر و حقوق زنان نیز از شخصیت‌های کنشگر در این عرصه‌ها به شمار می‌رفت.
یک تلاقی معنادار
یکی از عمده فعالیت‌های پوینده در طول حیاتش در راستای تحقق حقوق بشر در ایران بود. درگذشت او که عمری در این راستا تلاش کرد و قلم زد با سالروز تصویب اعلامیه حقوق بشر همزمان شد. اعلامیه جهانی حقوق بشر متنی است که از پس دو جنگ خانمان‌سوز جهانی به رشته تحریر در آمد و در روز ۱۰ دسامبر سال ۱۹۴۸ میلادی به تصویب رسید. این متن تلاشی بود تا برای اولین بار حقوقی تدوین شود که تمامی انسان‌ها در تمامی زمان‌ها و تمامی مکان‌ها شایسته برخورداری از آن باشند.
این اعلامیه در حالی تدوین شد که میلیون‌ها انسان طی دو جنگ جان خود را از دست داده بودند و شمار بیشتری نیز زخمی و معلول شدند. از این میان غیرنظامیان بیشترین آسیب‌های جانی و مالی را به ویژه در جریان جنگ جهانی دوم و اردوگاد‌های کار اجباری در شوروی و جنایات نژادپرستانه نازی‌ها در آلمان متحمل شدند.
موضوع لزوم نگارش چنین اعلامیه‌ای را کشورهای عضو “ائتلاف ضد هیتلری” برای نخستین بار در جریان دیدار‌ها و گفتگو‌های خود مطرح کرده بودند و عمده این مفاد پیش از آن در کنگره آمریکا به تصویب رسیده بود. در مقدمه این اعلامیه آمده است: “هدف این حقوق جدید بشری، تبلور آرمان مشترکی است که برای همه ملل این جهان است. ” این امر بعد‌ها البته از سوی بسیاری از کشور‌ها مورد اعتراض قرار گرفت و جهان‌شمولی آن را مورد تشکیک قرار دادند.
به عقیده منتقدین این اعلامیه ویژگی‌های بومی کشور‌ها در جریان آن نادیده گرفته شده است. در این میان محمد جعفر پوینده از جمله کسانی است که در ایران با ترجمه اثری از “گلن جانستون” به معرفی این اعلامیه پرداخته است. این کتاب که “اعلامیه جهانی حقوق بشر و تاریخچه آن” نام دارد، از یادآوری گذرا و همراه با چند استناد تاریخی تا تشریح سیر تدوین متنی با گستره جهانی، از پیامد‌ها و بازتاب‌های حقوقی، اجتماعی، سیاسی و فلسفی این متن تا فعالیت مشخص یونسکو برای ترویج جهانی آن، از تصویر‌ها تا متن‌ها، از برخورد دیدگاه‌های متفاوت تا امید همسویه جوانان و بزرگسالان را در بر می‌گیرد.
فدریکو ماریور مدیر کل یونسکو در پیشگفتار این اثر می‌نویسد: “آموزش حقوق بشر در گرو کوششی بی‌وقفه است که از نسلی به نسل دیگر همواره از نو آغاز می‌شود. این گفته به این معناست که چنین آموزشی کاری سیزیف‌وار است. درست برعکس، تاریخ دهه‌های اخیر به روشنی نشان می‌دهد که بذر حقوق بشر در هر خاکی که کاشته شود، اگر محافظت و تغذیه مناسب بهره‌مند گردد، سرانجام با غلبه بر باد‌های مخالف جوانه می‌زند. “
پوینده همچنین کتاب‌های دیگری را از آثار یونسکو را ترجمه کرده است. “پیکار با تبعیض جنسی” اثر “آندره میشل”، “سیاست ملی کتاب” نوشته “آلوارو گارثونزا” و “پرسش و پاسخ درباره حقوق بشر” نوشته لیالوین از دیگر تلاش‌های وی در راستای حقوق بشر و حقوق زنان است.
ترجمه‌های فلسفی
کار ترجمه بخش عمده حیات پوینده را شامل می‌شود. او ۲۵ ساله بود که این کار را آغاز کرد. از آنجا که او تحصیلاتش را در فرانسه گذرانیده بود و به این زبان تسلط داشت، آثارش را از این زبان به فارسی بازگردانده بود. اولین کتاب او در سال ۱۳۶۷ با عنوان “پیردختر” اثر اونوره دوبالزاک روانه بازار شد.
زمانی که پوینده از دنیا رفت از مجموعه آثارش تنها ۱۷ جلد از آثارش به چاپ رسیده بود. “گوبسک رباخوار” نوشته اونوره دوبالزاک، “جامعه‌شناسی رمان” نوشته جورج لوکاچ، “جامعه، فرهنگ و ادبیات” اثر لوسین گلدمن، تئودور آدورنو، ژان پیاژه و… “درآمدی بر هگل: نگاهی به زندگی، آثار و فلسفه هگل” اثر ژاک د. اونت، “درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات: مجموعه مقاله” تئودور آدورنو و دیگران، “سودای مکالمه، خنده آزادی” از میخاییل باختین و “سپیده دمان فلسفه تاریخ بورژوایی” نوشته ماکس هورکهایمر از جمله آثاری است که از او در زمان حیاتش به چاپ رسیده است.
کتاب “تاریخ و آگاهی طبقاتی” نوشته “لوکاچ” نیز در همان سال درگذشت پوینده زیر چاپ قرار داشت و توسط انتشارات تجربه روانه بازار شد. نشر چشمه چند سال بعد از درگذشت پوینده شماری از آثار وی از جمله “اگر فرزند دختر دارید… “، ” آموزش تربیت کودکان”، “مکتب بوداپست”، “تاریخ مبارزات فلسفی شوروی”، “سودای مکالمه، خنده، آزادی”، “مقوله فلسفی معاصر شوروی” و “راه زندگی” را با جلد‌های تقریباً مشابه تجدید چاپ کرد.
در ابتدا مطابق خواست خانواده قرار بود تا مجموعه آثار او شامل ۲۸ جلد کتاب با فرمی یکسان منتشر شود، اما به‌جهت مشکلاتی انجام آن به صورت کامل میسر نشد.
خشایار دیهیمی مترجم، دوست و وکیل محمدجعفر پوینده در مورد چرایی عدم امکان این امر می‌گوید: “پس از مرگ محمد جعفر پوینده، برای یادبود و زنده نگاه داشتن نام او با وزارت فرهنگ و ارشاد دوران دوم اصلاحات، یعنی آقای احمد مسجد جامعی وزیر وقت صحبت کردیم و تصمیم گرفتیم با حمایت مالی این سازمان، مجموعه آثار محمد جعفر پوینده را یکبار در شکلی زیبا و یکدست و البته کامل منتشر کنیم، بنا شد یک انتشارات که وجهه خوبی نیز داشته باشد، از طریق حمایت مالی وزارت فرهنگ و ارشاد، با نظارت من، آثار محمد جعفر پوینده را منتشر کند، برای این منظور نشر چشمه را انتخاب کردیم چرا که هم نشری با وجهه و معتبر بود و هم اینکه من و آقای پوینده از گذشته با حسن کیانیان دوستی و کار کرده بودیم.
از سوی دیگر من با همه انتشاراتی که تا به آن روز برخی از آثار محمد جعفر پوینده را منتشر کرده بودند، صحبت کردم، آن‌ها با یک نوبت انتشار مجموعه آثار محمد جعفر پوینده از سوی نشر چشمه موافقت کردند، آثار پوینده بسیار پراکنده بود؛ پراکندگی هم در آثار و هم در انتشاراتی‌هایی که این آثار را منتشر کرده بودند، چراکه پوینده تحت فشار مالی مجبور شده بود بخشی از آثار خود را با شرایط گوناگون به نشر‌های مختلف بفروشد و واگذار کند، پیدا کردن و صحبت کردن با این نشر‌ها به دلیل آنکه بسیاری از آن‌ها در شهرستان‌ها بودند، کار بسیار دشواری بود، اما در نهایت این کار انجام شد و آن‌ها موافقت کردند. “
پوینده در طول حیات خود کار روزنامه‌نگاری را نیز با جدیت دنبال کرد و برگردان شماری از مقالاتش را برای انتشار در اختیار آن‌ها قرار می‌داد. نشریاتی، چون آدینه، جامعه سالم، فرهنگ و توسعه، تکاپو، زنان و پیام یونسکو از جمله ارگان‌هایی است که وی با آن‌ها همکاری داشت. آزادی بیان و اندیشه به صورت بی قید و شرط از جمله موضوعاتی بود که پوینده هم به‌صورت شخصی و هم در قالب کانون نویسندگان دنبال می‌کرد. عمر او برای تلاش بیشتر در این راستا کفاف نداد، اما در میانه آثارش همواره این ایده و انگیزه زنده است.
تعبیر خواب
قیمت ارز
فال حافظ