نیوز: رضا پهلوی (۲۴ اسفند ۱۲۵۶ – ۴ مرداد ۱۳۲۳) که به رضاشاه شهرت دارد و با عنوان رسمی اعلیحضرت همایونی، شاهنشاه خطاب میشد، از ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰ خورشیدی پادشاه ایران بود. ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ بود که رضاشاه پهلوی کمتر از یک ماه پس از اشغال ایران از سوی قوای روس و انگلیس، از پادشاهی ایران کنار رفت و سلطنت را به پسرش محمدرضا واگذار کرد.پس از جنگ جهانی اول برای مدت کوتاهی، صفوف نیروهای موافق و مخالف با یکدیگر مشخص نبود؛
اما طولی نکشید که سه جناح در مقابل هم قرار گرفتند؛ یک سوی کارزار شوروی بود، سوی دیگر دولتهایی شامل آلمان، ایتالیا و ژاپن و در طرف سوم هم دولتهای انگلستان، فرانسه و لهستان موسوم به متفقین قرار داشتند.
آغاز تحول بزرگ
تحول بزرگی که در نیمه دوم سلطنت رضاشاه، سیاست خارجی ایران را تحتالشعاع قرار داد، رویکارآمدن هیتلر در آلمان و پیشرفت سریع اقتصادی و نظامی آن کشور بود. پیشازاین، انگلستان و فرانسه به سبب تمایلات ضدکمونیستی هیتلر در مقابل توسعهطلبیهای آلمان، سیاستی مسالمتآمیز را در پیش گرفته بودند.
محمود طلوعی در کتاب «پدر و پسر» دراینباره مینویسد: «روابط ایران و آلمان رو به گسترش نهاد و آلمان در آخرین سالهای سلطنت رضاشاه به صورت بزرگترین شریک تجاری ایران درآمد. رضاشاه، بخش اعظم ارز حاصله از سهم مشارکت ایران در شرکت نفت را صرف خرید کالا از آلمان میکرد و این برای انگلیسیها ناگوار بود».
بعد از آغاز جنگ جهانی دوم و مصائبی که انگلستان در آغاز جنگ متحمل شد، رضاشاه انگلیسیها را برای پرداخت بدهیهای معوقه به ایران و افزایش سهم ایران از شرکت نفت، تحت فشار قرار داد. انگلیسیها در آن شرایط دشوار تسلیم شدند؛ ولی کینه و نفرت آنها از رضاشاه دوچندان افزایش یافت. انگلیسیها برای انتقام جویی از او مترصد فرصتی بودند که با حمله آلمان هیتلری به شوروی فراهم شد.
چرچیل، نخستوزیر وقت بریتانیا، فردای حمله هیتلر به خاک شوروی، دست دوستی به سوی استالین دراز کرد و رضاخان، اولین قربانی این دوستی بین دو دشمن بود. با اینکه دولتهای انگلیس و فرانسه از خردشدن شوروی با حمله آلمان خوشحال بودند؛ اما به علت پیشرفتهای آلمان و بهخطرافتادن منافع غرب در خاورمیانه، تصمیم گرفتند به حمایت از شوروی بشتابند و ایران بهترین راه کمک بود.
اعلام بیطرفی
در کوران جنگ جهانی دوم، پیش از آنکه انگلیس و فرانسه به آلمان اعلان جنگ کنند، ایران بیطرفی خود را به آگاهی دولت انگلستان رسانده بود؛ اما بدیهی بود که بیطرفی ایران به سبب اهمیت جغرافیای نظامی نمیتوانست به دیده احترام نگریسته شود؛ علاوه بر اینکه بهانه بزرگی مانند تمایل ایران به آلمان نازی، توسعه روابط صنعتی و تجاری با آن کشور و وجود جاسوسان آلمانی در ایران کافی بود تا هر لحظه، هراس هجوم متفقین، فضای ایران را آشفتهتر کند.
اینچنین بود که سرانجام با پیشروی فزاینده ماشین پرقدرت جنگی آلمان نازی و اشغال ناباورانه اروپا، راهی جز ایران برای رساندن مهمات و سازوبرگ جنگی به روسیه باقی نماند. سرانجام در نیمهشب دوشنبه، سوم شهریور ۱۳۲۰ قوای شوروی با پشتیبانی تانک و هواپیما از شمال و قوای انگلیس از مرزهای غربی، وارد ایران شدند.
پیامدهای اشغال ایران
یکی از پیامدهای اشغال ایران به دست متفقین، سقوط رژیم رضاشاه و بهقدرترسیدن فرزندش محمدرضا بود. در همان ساعتی که ایران مورد حمله نیروهای شوروی و انگلستان قرار گرفت، اسمیرنوف، سفیر شوروی و سر ریدر بولار، وزیرمختار انگلستان، منصور نخستوزیر ایران را از جریان حمله مطلع کردند.
بنیوزری منصور و رویکارآمدن فروغی
رضاشاه به تصور اینکه متفقین حاضر نیستند با منصور نخستوزیر وارد مذاکره شوند، او را بنیوزر و محمدعلی فروغی را که بیشتر مورد قبول انگلیسیها بود، مأمور تشکیل کابینه جدید کرد. به پیشنهاد فروغی رضاشاه به همه واحدهای نظامی دستور ترک مقاومت صادر کرد. پس از این اقدام، فروغی با نمایندگان شوروی و انگلستان وارد مذاکره شد.
محمدرضا پهلوی در کتاب «پاسخ به تاریخ» مینویسد: «متفقین به دولت ایران اطلاع دادند که قوای مسلح آنها در ۲۶ شهریور ۱۳۲۰ تهران را اشغال خواهند کرد. به محض دریافت این خبر، پدرم گفت: آیا تو فکر میکنی که من حاضرم از یک سرگرد انگلیسی دستور بگیرم؟ سپس در روز ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ پدرم استعفا داد».
>>>بیشتر بخوانید:
سنجاق سینهای که محمدرضا پهلوی به شاهدخت مصر هدیه داد
استعفا
اینچنین بود که همزمان با حرکت نیروهای متفقین به سوی تهران، رضاشاه، نامه استعفایی را که توسط فروغی تهیه شده بود، امضا کرد و صبح روز ۲۵ شهریور راهی اصفهان شد. متن استعفا به این شرح بود:
استعفانامه رضاخان که منتظر تعیین تکلیف ولیعهد بود، پیش از سوگند محمدرضا در مجلس خوانده شد و مقدمات رفتن پدر و انتصاب پسر به سلطنت تدارک دیده شد. روز ۲۵ شهریور، استعفای رضاشاه و انتصاب محمدرضا به سلطنت به مجلس اعلام شد و روز ۲۶ شهریور، محمدرضا در مجلس سوگند خورد و رسما شاه شد.
دوران تبعید
برنامه سفر رضاشاه که انگلیسیها برای او تنظیم کرده بودند، این بود که از طریق کرمان به بندرعباس برود و از آنجا با یک کشتی، عازم هندوستان شود. به رضاشاه گفته بودند که پس از مدتی اقامت در هندوستان، به هرجا که خودش مایل باشد، میتواند سفر کند.
یرواند آبراهامیان در کتاب «ایران بین دو انقلاب» مینویسد: «سرنگونی و سرانجام مرگ رضاشاه در تبعید که در آخرین سالهای پادشاهی به مستبدی حریص و بیرحم و مرموز تبدیل شده بود، کسی را متأسف و متأثر نکرد».