آشنایی با حمام نواب تهران/نگین معماری قاجار

ساختار حمام های قدیمی دارای سردخانه، گرمخانه، محل شستشوی بدن، خزینه، محل نشستن و لباس پوشیدن است که شیوه ساخت آن در زیر زمین احداث تا از سرمای زمستان محفوظ باشد و اینکه آب سطحی جاری در جوی ها بتواند بالاترین از مخزن آن جاری شود. آبندی کف خزینه بوسیله قشری از خاک رس، آهک، پشم بز، پیه، موم زنبور عسل، کرباس بوده که برای جلوگیری آب به داخل آتشدان انجام می دادند که سپس لایه ضخیمی از ساروج روی آن می کشیدند. که در گذشته برای خزینه حمام و تون (آتشدان) که ظرف مسی بزرگی در کف خزینه تعبیه شده و در زیر آن آتش می افروختند تا در اقدام آب خزینه در طول شب گرم و برای استحمام در صبحگاه آماده شود.

عودلاجان یا اودلاجان از محله های قدیمی در منطقه ۱۲ قرار دارد که دارای سه محله اصلی امامزاده یحیی، پامنار و ناصرخسرو را در بر می گیرد که از نظر تاریخی، به دلیل وجود بناهای تاریخی متعدد، بسیار غنی است. پاتوق مردم قدیم، چه در ایران و چه بسیاری از کشورهای دنیا، در بازار و حمام و قهوه خانه ها بود که فرصتی برای تعامل اقتصادی و فرهنگی و تجاری و گفت و شنودهای روزمره که شاید به همین خاطر، بازار و حمام، همواره از معماری تحسین برانگیزی در کشور برخوردار و معمولا با تزئیناتی چون کاشیکاری، نقاشی، کادربندی و دکوراسیون سنتی جذابی همراه می شدند.

دوره قاجار تهران ۱۸۲ حمام داشت که هم اینک با تخریب و از بین رفتن آن ها تنها تعداد اندکی از این آثار باقی ماند. حمام نواب محله امامزاده یحیی، یکی از بناهایی به جا مانده قاجاری در منطقه ۱۲ تهران بوده که می تواند به عنوان نگینی در قلب پایتخت گردشگران زیادی را به سمت خود جذب کند.

حمام نواب تهران

از کوچه های پیچ در پیچ خیابان ری در حال گذر هستیم، تک بنا و بافت های تاریخی زیادی هر کدام یا به انبار مغازه داران تبدیل شده و یا اینکه بدون صاحب، پاتوق برخی معتادین شده است. دلالان مسکن با سود جویی و تغییر کاربری درصدد هستند تا در محل بناهای تاریخی ساختمان های تجاری جدید را بسازند که ادامه این روند به تدریج تاریخ تهران قدیم را از بین برده و آیندگان فقط در کتاب ها سنت ها قدیم را خواهند دید.

زمانیکه از خیابان ری (منطقه ۱۲) وارد محله عودلاجان شرقی و انتهای خیابان شهید محمدرضا ملاباقری می شویم؛ ادامه این کوچه از شمال به میدان باغ پسته بک، کوچه بیک دامغانی می رسد که چند بنای جذاب و مجتمع تجاری چشم هر تهرانگردی را به سمت خود معطوف می کند که در سر در یکی از بناها نوشته شده حمام نواب.

ورودی این حمام تاریخی که با شیوه آجرکاری ارزشمندش معماری ناب قاجاری را برای بینندگان خود معرفی خواهد کرد که وقتی وارد این اثر تاریخی می شویم، پله های آن ما را به سمت زیر زمین هدایت خواهد کرد که با این عبور به از هشتی عبور خواهیم کردکه روزگاری مردم در این محل منتطر بودند تا وسایل خود را به کفش داری تحویل و از فضایی پیچ در پیچ به محل برسند که حوض های بزرگی که هم آب گرم و سرد داشته، وارد شوند.

این فضا با تلفیق سنت مدرنیته کم کم در محلات منسوخ و پس از سال ها متروکه بودن، اوایل دهه ۹۰ جان دیگری به آن تزریق شد و با خریداری از سوی شهرداری، مرمت اصولی و رویکرد فرهنگی (غرفه های صنایع دستی) هم اینک به یکی از بناهای گردشگرپذیر تبدیل شده است.

تماشای تهران قدیم از بالای برج میلاد قاجارها

حمام نواب می تواند به عنوان جاذبه فاخر مقصد گردشگران داخلی و خارجی شناخته شود، معماری و سقف طراحی شده بنای حمام نواب بسیار دیدنی است. چرا که شیوه و سبک آن با رج (باریکه طاق با آجرنیمه) براساس هندسه کاربندی (هشت ضلعی آن) می توان در مدل معماری دوره صفوی و قاجاری به وضوح آن را مشاهده کرد.

ساخت حمام نواب با توجه به تزیینات آن بسیار ارزشمند است، کاربندی های هندسی که در گذشته در این بنا به کار رفته وجه تمایز این حمام با نمونه های دیگر آن محسوب می شود که زمانی وارد این محل می شویم به وضوح چیره دستی و شیوه معماری خاص را مشاهده می کنیم. وی با بیان اینکه نمونه این کاربندی ها با توجه به رطوبت زیاد آن در گذشته از ملات آهک استفاده می شد، گفت: به مرور ایام دیگر این نوع شیوه معماری را در بنا کمتر مشاهده می کنیم و مرمتی که در سال ۹۰ انجام شده، آجرکاری است.

معماری سقف حمام

سقف این بنا را نمونه جالب معماری به جا مانده قاجاری دانست و افزود: گنبدهای مختلفی در بنا ایجاد شده که با شیوه زیبای آجرچینی، هورنوهایی تعبیه شده که از آن هم باری هواکش و از طرفی برای انتقال نور بوده است. به گفته وی اجرای شیوه آجر کاری باعث شده تا خلاقیت معماری ایرانی آن دوچندان شود و ماندگاری بیشتری را برای این حمام به ارمغان آورد.

بسیاری از شهروندان تهران بنای تاریخی پایتخت را نمی شناسند که رسانه های به ویژه صداو سیما باید مفاخر و آثار ارزشمند تهران قدیم را به مردم معرفی کنند.

که این حمام نمونه بارز میراث فرهنگی و نحوه زیستن قدیم ساکنان تهران را به خوبی برای نسل آینده بازگو کند. این شهروند ضمن بازدید از حمام، جانمایی غرفه های صنایع دستی را ایده جذاب برای گردشگران دانست و افزود: این غرفه ها می توانند در جهت رونق صنایع دستی تهران موثر باشند و لازم است این رویکرد در تمامی بناهای تهران اجرایی شود.

در این بازدید فهمیدم که تهران مهد چندین رشته هنری از جمله شیشه سنتی، رودوزی، سفال و سرامیک و سایر هنرهای سنتی است. مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران اظهار داشت: از اهداف مهم ما در تورهای تهرانگردی، برپایی تورهای مختلف برای شهروندان است تا بتوان آنان را از وجود این آثار باخبر کرد. مهدی وحیدی گفت: هم اینک تورهای مختلفی برای دهه شصتی ها، ری گردی و ورامین گردی برای شهروندان پایتخت نشین در حال انجام است تا آثار تاریخی استان بیشتر برای گردشگران معرفی شوند.

ویژگی حمام نواب

هم اکنون برای بازدید هزینه اندکی (۱۰۰۰ تومانی) در نظر گرفته شده تا علاقمندان بتوانند از این حمام دیدن کنند. حمام نواب تهران یکی از بناهای زیبا دوران قاجار که در محله امامزاده یحیی قرار دارد، این بنا توسط زنانی به نام های سارا سلطان خاتون و سارا هاجر خاتون که دختران نواب بوده اند ساخته شد، به همین منظور استفاده از آب قنات محله عودلاجان این حمام پایین تر از سطح زمین بنا شد.

بخش های مختلف

حمام نواب تهران دارای مساحتی بالغ بر ۱۰۰۰ متر مربع است که آب مورد نیاز آن از قنات حاج علیرضا تأمین می شد، حمام نواب دارای بخش هایی چون هشتی، سربینه، تنظیف گرمخانه، سرویس بهداشتی، خزینه، استخر و ستون مختلفی است که تنها چیزی که در معماری این بنا قابل دیدن است را می توان کاربندی و وجود آهک روی سطح بنا بسیار محدود معرفی کرد که نشان از ذوق و استعداد هنری معمار آن دارد.

از دیگر مصالح به کار رفته در این بنا وجود کاشیکاری و آجری چینی خاص آن است که دید بصری آن را برای شناساندن این اثر دوچندان کرده که به وضوح می توان در جای جای این اثر محله امامزاده یحیی مشاهده کرد. در دوره پهلوی، درباریان پهلوی از حمام نواب تهران استفاده می کردند؛ حتی تا چندین سال گذشته نیز حمام به فعالیت خود ادامه می داد تا اینکه به علت اضافه شدن حمام درخانه ها، از مشتری های این حمام کاسته و متولیان آن دیگر از عهده مخارج آن بر نیامدند تا در نهایت شهرداری مالکیت آن را به عهده گرفت.

یکی دیگر از دلایل شهرت یافتن حمام نواب تهران، ساخت قسمتی از فیلم سیاه و سفید قیصر به کارگردانی مسعود کیمیایی در حمام نواب تهران بود که این اثر از جمله فیلم های ماندگار و جذاب سینمای ایران محسوب که با گذشت سال ها هنوز ماندگار است. حمام نواب محله امامزاده یحیی در سال ۱۳۹۰ به همت شهرداری منطقه ۱۲، اتحادیه صنایع دستی کشور و سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان تهران به مرکز صنایع دستی شهر تهران تبدیل شد. این حمام تاریخی در سال ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۶۲۲۵ در فهرست آثار ملی قرار گرفت که علاقمندان همه روزه از ساعت ۹ الی ۱۷ و با تهیه کردن بلیت از این بنای محله امامزاده یحیی دیدن کنند.